Αναστενάρια, χορεύοντας με τους αγίους

Τα αναστενάρια είναι ένα ιδιότυπο λατρευτικό έθιμο που συνδέεται με τη γιορτή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (21 Μαΐου). Κύρια χαρακτηριστικά του είναι ο εκστατικός χορός και η πυροβασία ανδρών και γυναικών, οι οποίοι ονομάζονται αναστενάρηδες. 

Το έθιμο φαίνεται να έχει διονυσιακές ρίζες αφού αναφέρεται πως στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου οι ορφικοί υπήκοοί του τελούσαν προς τιμήν του τα ορφικά μυστήρια. Αυτά ήταν θρησκευτικά μυστήρια υπέρ του Ορφέα, που ο ίδιος ο αυτοκράτορας τους επέτρεψε ελεύθερα να τελούν. Έτσι και μετά το θάνατό και την αγιοποίησή του οι πιστοί του συνέχισαν να τα τελούν στη μνήμη του κατά την ημέρα των ονομαστηρίων του αγίου Αυτοκράτορα. 

Ορισμένοι ανθρωπολόγοι βέβαια, θεωρούν ότι η τελετουργία των Αναστεναρίων ανάγει τις ρίζες της στις αφρικανικές τοτεμιστικές λατρείες, όπου λατρεύονται πνεύματα: Προσωποποιημένα όντα, καλά ή κακά, που κατοικούν σε φυσικά όντα ή αντικείμενα (άνθρωποι, δέντρα, ζώα, λίμνες, ποτάμια, βουνά, εδάφη, φυσικά φαινόμενα και ανθρώπινες καταστάσεις), καθώς και πρόγονοι, ψυχές νεκρών λατρεύονται γιατί θεωρούνται ότι προστατεύουν την οικογένεια, εξασφαλίζουν γονιμότητα, υγεία και ευημερία.

Στα αφρικανικά θρησκεύματα η επικοινωνία με τα πνεύματα επιδιώκεται με την πνευματοληψία και τη λατρεία μέσω διαβατήριων τελετών, όπου ένα άτομο περνά από ένα στάδιο ζωής σε άλλο όπως η γέννηση κλπ. Σημαντικότερος τρόπος λατρείας, είναι οι προσφορές συνήθως τροφής και οι θυσίες  ζώων, που γίνονται κυρίως για τα πνεύματα προγόνων, ώστε αυτά να συντηρηθούν και να φροντίσουν με τη σειρά τους για την ευημερία του λάτρη, της οικογένειας και της κοινότητας. Επομένως, εύλογα μπορεί να καταλάβει κανείς γιατί το έθιμο των Αναστεναρίων συνδέεται για ορισμένους άρρηκτα με το σαμανισμό, απόηχο των αφρικανικών τελετουργιών. 

Τα αναστενάρια τελούνταν παλιά σε μια μικρή περιοχή της επαρχίας Σωζοαγαθουπόλεως της βόρεια-ανατολικής Θράκης. Η περιοχή αυτή λεγόταν "τυφλή επαρχία" επειδή περιβάλλεται από ψηλά βουνά που καθιστούσαν δύσκολη την επικοινωνία με τα γειτονικά μέρη. Κέντρο της εκδήλωσης αποτελούσε το Κοστί (Kosti) το μεγαλύτερο χωριό της περιφέρειας, το οποίο βρίσκεται σήμερα στη Βουλγαρία. Το έθιμο που έχει τις ρίζες του στις παγανιστικές τελετές πέρασε στις διονυσιακές τελετές αργότερα και έφτασε μέχρι στις μέρες μας.

Ο θρύλος

Το ιστορικό του εθίμου αναφέρεται σε ένα θρύλο κατά τον οποίο η εκκλησία του χωριού Κοστί, που ήταν αφιερωμένη στους αγίους Κωνσταντίνου και Ελένη, πήρε φωτιά και οι κάτοικοι του χωριού προσπαθώντας να σώσουν μπήκαν μέσα στο φλεγόμενο ναό και άρπαξαν ότι βρήκαν μπροστά τους. Διαπίστωσαν έπειτα ότι κανείς δεν είχε καεί ή τραυματιστεί το γεγονός αυτό το απέδωσαν στη χάρη του Αγίου και από τότε τελούν το έθιμο αυτό. 

Με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923 οι κάτοικοι του χωριού εγκαταστάθηκαν σε διάφορα μέρη κυρίως της Μακεδονίας, όπου μαζί με τα άλλα έθιμα μετέφεραν και τα αναστενάρια. Έτσι το έθιμο μεταφυτεύτηκε στην Αγία Ελένη Σερρών αλλά και στην Κερκίνη, στον Λαγκαδά Θεσσαλονίκης, στη Μελίκη Ημαθίας και στη Μαυρολεύκη Δράμας.

Το τελετουργικό

Οι Αναστενάρηδες, έχουν ως ανώτατο αρχηγό τους το «αναστενάρικο εικόνισμα του Αγίου» και ανώτατο ιεράρχη τους, τον Αρχιαναστενάρη. Οι εικόνες που κουβαλούν μαζί τους, είναι οι λεγόμενες «χάρες» που παριστάνουν το ιερό ζεύγος των Αγίων και τους δίνουν την ικανότητα να βαδίζουν στη φωτιά. 

Ο χορός των Αναστενάρηδων, σ’ όλη τη διάρκεια του εθίμου, μπορεί να διαχωριστεί σε τρεις φάσεις: 

α) πριν την πυροβασία 

β) κατά το ξεκίνημα και 

γ) κατά την επιστροφή από την πυροβασία.

Κορύφωσή τους είναι η πυροβασία: ο χορός πάνω στα αναμμένα κάρβουνα, που φανερώνει την επαφή με τη φωτιά και την συμφιλίωση με το φόβο που απορρέει από την επαφή με αυτό το στοιχείο. Αυτή μπορεί να υποκατασταθεί και από άλλες κινήσεις του Aναστενάρη, όπως για παράδειγμα το πιάσιμο και το παίξιμο με τα αναμμένα κάρβουνα. Την ώρα που οι αναστενάριδες πατούν πάνω στα κάρβουνα ψιθυρίζουν: "στάχτ να γέν, στάχτ να γέν".

Στην περιφέρεια της κεντρικής εκδήλωσης του δρώμενου, της επαφής δηλ. με τη φωτιά, εκδηλώνονται και άλλες τελετουργίες, απαραίτητες για να δημιουργήσουν το κατάλληλο κλίμα: το σφάξιμο του μαύρου πρόβατου, για παράδειγμα, ή το ξενύχτι στο κονάκι (σπίτι) του αρχιαναστενάρη, του Γιαβάση. Όλα στο δρώμενο πρέπει να τηρούνται με τάξη και σχολαστικότητα. Οποιαδήποτε παρέκκλιση από αναστενάρη ή ακόμη και από τον παρατηρητή, μπορεί να θυμώσει τον Άγιο και να δημιουργήσει προβλήματα σε αυτόν που θα το έκανε. Οι τελετές αυτές εκτελούνται κυρίως από γυναίκες, σύμφωνα με τις οποίες, ο  Άγιος Κωνσταντίνος έχει τη δύναμη να προκαλεί και να θεραπεύει τα προβλήματά τους, και με αυτόν τον τρόπο μέσα από την συμμετοχή τους στην τελετουργία των Αναστενάρηδων, θα μπορέσουν να αποκτήσουν τον έλεγχο των προβλημάτων τους.

Οι προετοιμασίες των Αναστεναρίων αρχίζουν στις 27 Οκτωβρίου, όταν γίνονται οι αγερμοί για να συγκεντρωθούν μέσα στα αμανέτια τα χρήματα για την αγορά του ιερού θύματος. Η μέρα αυτή ονομάζεται «Μέρα του Σκλάβου», μια ονομασία που προέρχεται από τα κατ’ Αγρούς Διονύσια της αρχαιότητας. Στις 18 Ιανουαρίου αγοράζουν το «μπικάδι», το ζώο δηλαδή που θα θυσιαστεί. Προτιμούν τον ταύρο, που συνδέεται με τις αρχαίες ηλιακές λατρείες του Θεού Μίθρα και του Διόνυσου. Ο ορφικός μύθος λέει ότι όταν οι Τιτάνες προσπάθησαν να πιάσουν τον Διόνυσο για να τον σκοτώσουν, το μικρό παιδί πήρε μορφές διάφορων ζώων για να ξεφύγει. Μεταμφιέστηκε σε λιοντάρι, τίγρη, ίππο και όταν τέλος πήρε τη μορφή του ταύρου, τον έπιασαν οι Τιτάνες και τον διαμέλισαν. Σήμερα συνηθίζεται να θυσιάζουν ένα μαύρο κριάρι, σύμβολο κι αυτό του Θεού Διόνυσου. 

Μετά την πρώτη δημόσια εκτέλεση του τελετουργικού το 1947, η Εκκλησία καταδίκασε τα Αναστενάρια και αρνήθηκε την πρόσβαση των συμμετεχόντων στη θεία λειτουργία και τα άλλα μυστήρια. Παρόλα αυτά, οι Αναστενάρηδες, που και τότε θεωρούσαν τους εαυτούς τους χριστιανούς ορθόδοξους, συνέχισαν να εκτελούν την τελετουργία αυτή παρά την ένσταση της Εκκλησίας. Η Εκκλησία θεωρεί ότι η τελετή αυτή είναι παγανιστικό απομεινάρι και ότι δε συνδέεται με κάποιο θαύμα του αγίου αφού παρόμοιες τελετές υπήρχαν και στην αρχαιότητα αλλά συναντάμε και σε άλλα μέρη του κόσμου όπως στην Ινδία αλλά και στη Κίνα που συνδέονται εκεί με ανάλογες θρησκευτικές δοξασίες.

Αναστενάρια στη Βουλγαρία

Ακολουθούν δυο βίντεο που παρουσιάζουν το γεγονός όπως εκτελείται σήμερα στην Αγία Ελένη Σερρών.