Οι Χριστιανοί στον αραβικό κόσμο

ΝΙΚΗ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ
ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Α.Π.Θ. 

Ο Χριστιανισμός γεννήθηκε και άνθισε στο γεωγραφικό και πολιτισμικό χώρο της σημερινής Μέσης Ανατολής. Παρά την αριθμητική του μείωση, που οφείλεται στις ποικίλες ιστορικές περιπέτειες που πέρασε κατά τη διάρκεια των αιώνων, παραμένει διάσπαρτος στην Παλαιστίνη, την Αίγυπτο, τη Συρία, την Ιορδανία, το Λίβανο και το Ιράκ.

χάρτης της περιοχής όπου αποτυπώνονται
οι χριστιανικοί πληθυσμοί

Η διαρκής και αδιάλειπτη παρουσία των χριστιανών στην περιοχή αυτή, η συνύπαρξή τους με τους μουσουλμάνους συμπατριώτες τους για πάνω από δεκατέσσερις αιώνες, αλλά και η συμβολή τους στη διαμόρφωση του μεσαιωνικού και του νεότερου αραβικού πολιτισμού, τους αποδίδουν δικαιωματικά μια ιδιαίτερα σημαντική θέση στο σύγχρονο αραβικό κόσμο. Παρόλο που τα αριθμητικά τους μεγέθη είναι σήμερα περιορισμένα, λόγω των ποικίλων περιπετειών που βίωσαν κατά τη διάρκεια των αιώνων, οι ίδιοι αποτελούν την επιτομή μιας μακράς ιστορίας, όπου οι δογματικές διαφοροποιήσεις εμπλέκονται με τις πολιτικές συγκρούσεις ή τις πολιτικές σκοπιμότητες.

Η ταυτότητα των χριστιανών του αραβικού κόσμου

Χριστιανοί της Παλαιστίνης

 Μια σειρά ενδο-εκκλησιαστικών αντιλήψεων με δογματικές αποκλίσεις αλλά και εξω-εκκλησιαστικών παραγόντων με πολιτικές, εθνοτικές και γλωσσικές διαστάσεις διαμόρφωσε το σύγχρονο χριστιανικό τοπίο του αραβικού κόσμου. Όλη η ιστορία της διάσπασης του χριστιανικού κόσμου με τα μεγάλα και μικρά σχίσματα, και κυρίως τα σχίσματα του 5ου και του 11ου αιώνα, είναι αποτυπωμένη στο θρησκευτικό χάρτη της Μέσης Ανατολής, όπου ο χριστιανισμός εκπροσωπείται από όλες τις διακλαδώσεις του. Αυτός ο θρησκευτικός χριστιανικός χάρτης περιλαμβάνει δεκαπέντε περίπου χριστιανικές κοινότητες ή Εκκλησίες, οι περισσότερες εκ των οποίων έχουν πρωτοχριστιανική προέλευση.

Σήμερα, λοιπόν, στη Μέση Ανατολή διακρίνονται:

α) Οι ελληνορθόδοξοι ή Ρωμιοί Ορθόδοξοι οι οποίοι εκτείνονται σε όλη τη Μέση Ανατολή, καθώς η εκκλησιαστική τους δικαιοδοσία εκπροσωπείται από τα τρία πρεσβυγενή Πατριαρχεία της Ανατολής, δηλαδή Ιεροσολύμων, Αντιοχείας και Αλεξανδρείας. Η εθνοτική και γλωσσική ταυτότητα των ελληνορθόδοξων είναι ανομοιογενής, αφού η πληθυσμιακή σύνθεση κάθε Πατριαρχείου είναι διαφορετική, όπως και η λειτουργική του γλώσσα. Στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, ο Πατριάρχης και οι επίσκοποι είναι ελληνικής καταγωγής ενώ οι ιερείς και οι πιστοί είναι αραβόφωνοι, παλαιστινιακής καταγωγής κυρίως. Οι ακολουθίες τελούνται και στις δύο γλώσσες αλλά πολλοί αραβόφωνοι ορθόδοξοι επιδιώκουν την αραβοποίηση όχι μόνο της λατρείας αλλά και της εκκλησιαστικής διοίκησης.

Πάσχα στο Ελληνο-Ορθόδοξο Πατριαρχείο των Ιεροσολύμων

Οι ελληνορθόδοξοι του Πατριαρχείου Αντιοχείας αποδέχονται πλήρως την αραβική τους ταυτότητα, αφού ο Πατριάρχης, οι επίσκοποι, ο κλήρος και οι πιστοί είναι Άραβες, η δε γλώσσα της λατρείας είναι η αραβική, η οποία είχε αντικαταστήσει προοδευτικά την ελληνική στις πόλεις και τη συριακή στην ύπαιθρο. Στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας κυριαρχεί το ελληνικό στοιχείο, αφού ο Πατριάρχης και οι επίσκοποι είναι Έλληνες και ποιμαίνουν ένα ελληνόφωνο ποίμνιο στην πλειονότητά του, ιδιαίτερα στην περιφέρεια της Αιγύπτου.

Το λογότυπο του πατριαρχείου Αντιοχείας με έδρα τη Δαμασκό της Συρίας

β) Οι Νεστοριανοί, οι οποίοι συνέστησαν Εκκλησία με έδρα τη Σελεύκεια ή Κτησιφώντα (κοντά στη σημερινή Βαγδάτη), μετά την άρνησή τους να δεχτούν τις αποφάσεις της Γ΄ Οικουμενικής Συνόδου της Εφέσου (431). Η εκκλησία αυτή, που επιβιώνει σήμερα κυρίως στο Ιράκ, διακρίνεται σε επιμέρους ανεξάρτητες εκκλησίες, όπως είναι η Ασσυριακή, η οποία στον τελετουργικό της τύπο διατηρεί την αραμαϊκή γλώσσα και η Χαλδαϊκή, η οποία διατηρώντας επίσης τα παραδοσιακά της στοιχεία στη λατρεία και τη γλώσσα, βρίσκεται σε κοινωνία με την Εκκλησία της Ρώμης.

Τελετή Ασσυρίων στη Βαγδάτη

γ) Οι Αρχαίες Ανατολικές ή Ανατολικές Ορθόδοξες Εκκλησίες, οι οποίες συγκροτήθηκαν μετά την Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας (451). Τη μεγαλύτερη ομάδα αυτών των Εκκλησιών συνιστά η Κοπτική Ορθόδοξη Εκκλησία της  Αιγύπτου, η οποία είναι οργανωμένη σε Πατριαρχείο, με έδρα αρχικά την Αλεξάνδρεια, και, μετά τη μουσουλμανική κατάκτηση, από τον 9ο αιώνα, το Κάιρο. Οι Κόπτες αποτελούν το 10% (σύμφωνα με άλλες στατιστικές το 15%) του συνολικού πληθυσμού της Αιγύπτου και συνιστούν μια δραστήρια Εκκλησία, η οποία διατηρεί την κοπτική ως γλώσσα λατρείας και έχει πλούσιο εκπαιδευτικό και φιλανθρωπικό έργο.

(Ύμνος της Κοπτικής Εκκλησίας με έδρα την Αίγυπτο)

Μια δεύτερη ομάδα αποτελούν οι Συρο-ορθόδοξοι ή Συρο-Ιακωβίτες, οι οποίοι, κατά το πρότυπο των Αιγυπτίων, οργανώθηκαν επίσης σε ανεξάρτητη εκκλησία, τον 6ο αιώνα, με κέντρο την Αντιόχεια, από τον επίσκοπο Έδεσσας Ιάκωβο Βαραδαίο (+578). Είναι εγκαταστημένοι κυρίως στη Συρία και στο Λίβανο με πληθυσμιακές νησίδες στην Τουρκία και το Ιράκ. Η έδρα του Πατριαρχείου τους, σήμερα, βρίσκεται στη Δαμασκό, μεταφερμένη από την Αντιόχεια, που ανήκει πλέον στην Τουρκία. Οι εθνικές εκκαθαρίσεις στην Τουρκία μετά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο και η μεγάλη μετανάστευση για οικονομικούς και πολιτικούς λόγους έχει περιορίσει τον αριθμό τους σε μερικές χιλιάδες (500.000 περίπου).

Μια τρίτη ομάδα απoτελούν οι Αρμένιοι, οι οποίοι για λόγους περισσότερο πολιτικούς παρά θεολογικούς, διέκοψαν την κοινωνία τους με την ενιαία Ορθόδοξη Καθολική Εκκλησία του Βυζαντίου ήδη από το 365 και απετέλεσαν ανεξάρτητη Εκκλησία υπό τον «Καθολικό» λεγόμενο Πατριάρχη του Ετσμιατζίν (Echmiatzin), υιοθετώντας μεταγενέστερα (506) τη «μονοφυσιτική» ορολογία. Το επίκεντρο της αρμενικής Εκκλησίας στη Μέση Ανατολή είναι το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων και περιλαμβάνει τους πιστούς του Ισραήλ, της Ιορδανίας και της Παλαιστινιακής Αρχής, ενώ το Καθολικάτο της Κιλικίας που εδρεύει στο Λίβανο, έχει δικαιοδοσία –συν τοις άλλοις- στο Λίβανο και τη Συρία.

Αρμένιοι τελούν ακολουθία στο Γολγοδά στην Ιερουσαλήμ

Όλες αυτές οι ανατολικές ορθόδοξες ή αρχαίες ορθόδοξες Εκκλησίες υιοθετώντας τη «μία φύση» του Χριστού ως επίσημη διδασκαλία και χρησιμοποιώντας στην λατρεία τους μια λειτουργική γλώσσα διαφορετική της ελληνικής (δηλαδή κοπτική, συριακή και αρμενική αντίστοιχα) θα επικυρώσουν τις αποστάσεις τους από την Ορθόδοξη Βυζαντινή Εκκλησία και θα συγκροτήσουν όχι μόνο μια ιδιαίτερη θεολογική αλλά και μια εθνο-πολιτισμική και γλωσσική ταυτότητα σε σχέση με την ελληνόφωνη ορθοδοξία.

δ) Οι Μαρωνίτες συνιστούν μια ακόμη αρχαία χριστιανική κοινότητα της Μέσης Ανατολής, η δογματική προέλευση της οποίας δεν είναι τόσο ξεκάθαρη. Οι Μαρωνίτες οργανώθηκαν σε ανεξάρτητη Εκκλησία γύρω από το θρησκευτικό τους κέντρο, το μοναστήρι του Αγίου Μαρούν, στην κοιλάδα του ποταμού Ορόντη (Χάμα Συρίας), από όπου πήραν και το όνομά τους τον 7ο αιώνα (μετά την ΣΤ΄ Οικουμενική Σύνοδο, 680). Ο πρώτος Πατριάρχης της εν λόγω Εκκλησίας και ηγούμενος αυτού του μοναστηριού, ο Ιωάννης Μαρούν, μετέφερε την έδρα του Μαρωνιτικού Πατριαρχείου στο χωριό Καφαρχάυ, του όρους Λιβάνου, στο οποίο είχαν καταφύγει και ορισμένες μουσουλμανικές μειονότητες, κυρίως Σιίτες και Δρούζοι. Οι Μαρωνίτες στη συνέχεια (1187) αποδέχτηκαν τη δικαιοδοσία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και ενώθηκαν με αυτήν. Αποτελούν σήμερα τη μεγάλη πλειοψηφία των χριστιανών στο Λίβανο και διατηρούν τη συριακή ως λειτουργική τους γλώσσα.

ε) Η διαίρεση μεταξύ Ανατολικού και Δυτικού χριστιανισμού, τον 11ο αιώνα, είχε τις συνέπειές της και στον αραβικό χριστιανισμό, καθώς εγκαθιδρύεται επίσης στην περιοχή η παρουσία της Ρωμαιοκαθολικής ή Λατινικής Εκκλησίας. Οι κατακτήσεις των σταυροφόρων αφενός και η λειτουργία ιεραποστολών εκ μέρους των δυτικών εκκλησιών αφετέρου, στα όρια των Δυνάμεων Εντολής, δημιούργησε νέες εκκλησιαστικές διοικήσεις με τη μορφή ουνιτικών Εκκλησιών. 

Έτσι ανέκυψαν οι Ελληνο-καθολικοί, οι Συρο-καθολικοί, οι Ασσυρο-χαλδαίοι, οι Κοπτο-καθολικοί και οι Αρμενο-καθολικοί.

 στ) Τέλος, οι νεώτερες προτεσταντικές ιεραποστολές του 19ου και 20ου αιώνα στην περιοχή όπως, οι Αγγλικανοί, οι Πρεσβυτεριανοί, οι Βαπτιστές κ.ά., δημιούργησαν νέες εκκλησιαστικές δικαιοδοσίες εις βάρος μάλιστα των αρχέγονων χριστιανικών Εκκλησιών.

Το κείμενο αποτελεί τμήμα του άρθρου της κας ΝΙΚΗΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑΣ Α.Π.Θ.,  ΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΣΤΟΝ ΑΡΑΒΙΚΟ ΚΟΣΜΟ: ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ και είναι δημοσιευμένο στο Synthesis

Σήμερα οι χριστιανικοί αυτοί πληθυσμοί δέχονται διώξεις για να εγκαταλείψουν την περιοχή. Ένα βίντεο -κραυγή αγωνίας- των χριστιανών της Παλαιστίνης.