Ιερά Εξέταση, η περίπτωση της Ισπανίας

Francisco de Goya, "Το δικαστήριο της Ιεράς Εξέτασης" (1812)

Έχοντας ένα μεγάλο μουσουλμανικό και εβραϊκό πληθυσμό, η μεσαιωνική Ισπανία ήταν η μόνη πολυφυλετική και πολυθρησκευτική χώρα στη Δυτική Ευρώπη. Σ' ένα μεγάλο μέρος η ανάπτυξη του ισπανικού πολιτισμού στους τομείς της θρησκείας, της λογοτεχνίας, της τέχνης, της αρχιτεκτονικής κατά τη διάρκεια των Μέσων Χρόνων προήλθε από το γεγονός αυτό . Οι Εβραίοι από την πλευρά τους είχαν υπηρετήσει τους Ισπανούς μονάρχες έχοντας έναν ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη του εμπορίου αλλά και γιατί αποτελούσαν μια μορφωμένη ελίτ για πολλές διοικητικές θέσεις .

Η ισπανική Ιερά Εξέταση ήταν μια ανεξάρτητη διαδικασία από τη μεσαιωνική Ιερά Εξέταση που καθιέρωσε ο Παπισμός. Εγκαθιδρύθηκε το 1478 με απόφαση των βασιλέων της Ισπανίας Φερδινάνδου και Ισαβέλλας με την απρόθυμη έγκριση του Πάπα Σίξτου του Δ΄.

Ένας από τους πρώτους και πιο διαβόητους αρχηγούς της υπήρξε ο Tomas de Torquemada. Η ισπανική Ιερά Εξέταση ήταν απόλυτα ελεγχόμενη από τους Ισπανούς βασιλείς. Ως εκ τούτου, το ίδρυμα έγινε ένα πολιτικό εργαλείο της μοναρχίας για τη δημιουργία ενός Σύγχρονου Κράτους που βασίζονταν στη θρησκευτική ενότητα .

Ο σκοπός της Ισπανικής Ιεράς Εξετάσεως ήταν να ανακαλύψει και να τιμωρήσει προσήλυτους Εβραίους και αργότερα, Μουσουλμάνους, οι οποίοι παρά του ότι ασπάστηκαν το Χριστιανισμό η μεταστροφή τους αυτή θεωρήθηκε ανειλικρινής. Σύντομα ωστόσο, κανένας Ισπανός δεν αισθανόταν ασφαλείς. Έτσι ο άγιος Ιγνάτιος Λογιόλα και η αγία Τερέζα της Άβιλα συνελήφθησαν και ανακρίθηκαν με την κατηγορία της αίρεσης. Η πολιτική της λογοκρισίας απαγόρευε ακόμα και βιβλία που είχαν εγκριθεί από την Αγία Έδρα. Η ισπανική κυβέρνηση προσπάθησε να εδραιώσει την Ιερά Εξέταση σε όλες τις κτήσεις της, αυτό όμως δεν ήταν και τόσο εύκολο, έτσι στις κτίσεις της Ισπανικής Ολλανδίας οι τοπικοί αξιωματούχοι δεν συνεργάστηκαν για την εφαρμογή της ενώ στην Νάπολη της Ιταλίας οι ανακριτές εκδιώχθηκαν (1510) από την πόλη, προφανώς με την ανοχή του Πάπα .

Η ισπανική Ιερά Εξέταση τελικά καταργήθηκε οριστικά το 1834.

Η έναρξη της Ιεράς Εξέτασης

Καθοριστικό ρόλο στην έναρξη της Ιεράς Εξέτασης έπαιξε ένας Δομινικανός μοναχός από τη Σεβίλλη, ο Alonso de Ojeda. Αυτός έπεισε τη βασίλισσα Ισαβέλλα, κατά τη διάρκεια της παραμονής της στη Σεβίλλη μεταξύ 1477 και 1478, για την ύπαρξη κρυπτο-Εβραίων μεταξύ των Ανδαλουσιανών προσήλυτων. Οι μονάρχες αποφάσισαν να εισαγάγουν την Ιερά Εξέταση στην Καστίλη προκειμένου να ανακαλύψουν και να τιμωρήσουν κρυπτο- Εβραίους, για το λόγο αυτό ζήτησαν τη σύμφωνη γνώμη του Πάπα.

Ο άγιος Δομίνικος, ιδρυτής του τάγματος των 

Δομινικανών στην Ισπανία, επιβλέπει  μια "Πράξη 

Πίστης". Πίνακας του Pedro Berruguete 1495

Ο Φερδινάνδος ο Β΄ της Αραγονίας άσκησε μεγάλες πιέσεις στον Πάπα Σίξτο τον Δ΄ στο να συμφωνήσει στην ύπαρξη Ιεράς Εξέτασης ελεγχόμενης από τη μοναρχία, απειλώντας να αποσύρει τη στρατιωτική του υποστήριξη σε μια εποχή που οι Τούρκοι αποτελούσαν σοβαρή απειλή για τη Ρώμη .

Την 1η Νοεμβρίου 1478, ο Πάπας Σίξτος ο Δ΄ εξέδωσε την Παπική Βούλα "Exigit Sinceras Devotionis Affectus", με την οποία έδωσε στους μονάρχες την αποκλειστική εξουσία να διορίζουν τους ανακριτές της Ιεράς Εξέτασης στο βασίλειό τους.

Η πρώτη "Πράξη Πίστης" (auto-de fé) πραγματοποιήθηκε στη Σεβίλλη στις 6 Φεβρουαρίου 1481 : έξι άνθρωποι κάηκαν ζωντανοί. Από εκεί, η Ιερά Εξέταση διαδόθηκε γρήγορα σε ολόκληρο το Βασίλειο της Καστίλης. Μέχρι το 1492, δικαστήρια δημιουργήθηκαν σε οκτώ Καστιλιάνικες πόλεις: Άβιλα, Κόρδοβα, Χαέν, Medina del Campo, Segovia, Sigüenza, Τολέδο, και Valladolid.

Οι Εβραίοι

Το Διάταγμα της Αλάμπρας, το οποίο διέταζε την οριστική απέλαση των Εβραίων, εκδόθηκε τον Ιανουάριο του 1492. Οι Εβραίοι του βασιλείου της Καστίλης μετανάστευσαν κυρίως στην Πορτογαλία (απ 'όπου εκδιώχθηκαν το 1497) και στη Βόρεια Αφρική. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Henry Kamen, οι Εβραίοι του βασιλείου της Αραγονίας, μετανάστευσαν «σε γειτονικά χριστιανικά εδάφη, κυρίως στην Ιταλία ", αντί σε μουσουλμανικά εδάφη, όπως συχνά πιστεύεται. Οι Σεφαρδίτες, απόγονοι των Ισπανο-Εβραίων, σταδιακά μετανάστευσαν σε όλη την Ευρώπη και τη Βόρεια Αφρική, όπου ίδρυσαν κοινότητες σε πολλές πόλεις. Μετανάστευσαν, επίσης, πήγε στη Νέα Ισπανία, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Βόρεια Κεντρική και Νότια Αμερική.

Goya, "Επειδή είσαι Εβραίος". Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο

Οι Μουσουλμάνοι

Η Ιερά Εξέταση ερευνούσε όχι μόνο για ψευδείς περιπτώσεις Εβραίων που είχαν απαρνηθεί τον Ιουδαϊσμό, αλλά αναζητούσε επίσης και για ψεύτικους προσηλυτισμούς αρχικά μουσουλμάνων (Moriscos) οι οποίου επίσημα είχαν ασπασθεί τον Χριστιανισμό. Οι Moriscos ήταν ως επί το πλείστον συγκεντρωμένοι στο πρόσφατα κατακτημένο βασίλειο της Γρανάδας, στην Αραγονία, και στη Βαλένθια. Επισήμως, όλοι οι Μουσουλμάνοι στο Στέμμα της Καστίλης είχαν βίαια ασπασθεί τον Χριστιανισμό το 1502.  Οι Μουσουλμάνοι που κατοικούσαν επίσης στο Βασίλειο της Αραγονίας αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν με διάταγμα του Κάρολου του Α΄ το 1526.

Πολλοί Moriscos (ντόπιοι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Ανδαλουσίας) ήταν ύποπτοι για άσκηση του Ισλάμ στα κρυφά, επίσης ο έντονος ζήλος με τον οποίο προστάτευαν την ιδιωτική τους ζωή επέτεινε αυτές τις υποψίες. Επιπλέον φόβος διέτρεχε τον χριστιανικό πληθυσμό ότι οι Moriscos ήταν προδότες, ειδικά στη Γρανάδα. Οι ακτές τακτικά δέχονταν επιθέσεις από πειρατές που είχαν την υποστήριξη του εχθρού της Ισπανίας, την εποχή εκείνη, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και οι Moriscos θεωρήθηκαν ύποπτοι για υποβοήθηση τους.

Το 1609 ο βασιλιάς Φίλιππος ο 3ος, με τη συμβουλή του χρηματοοικονομικού του συμβούλου του Δούκα του Lerma και Αρχιεπισκόπου της Βαλένθια Juan de Ribera, κήρυξε την απέλαση των Moriscos. Εκατοντάδες χιλιάδες Moriscos απελάθηκαν αν και ορισμένοι από αυτούς ήταν πιθανώς ειλικρινείς χριστιανοί. Το διάταγμα όριζει: «Οι Moriscos οφείλουν να αναχωρήσουν, με την απειλή της ποινής του θανάτου και τη δήμευση, χωρίς δίκη ή καταδικαστική απόφαση... χωρίς να έχουν δικαίωμα να πάρουν μαζί τους χρήματα, πολύτιμα μέταλλα, κοσμήματα ή συναλλαγματικές.... παρά μόνο ότι θα μπορούν να μεταφέρουν.' Η επιχείρηση αυτή υπήρξε τόσο επιτυχημένη ώστε μέσα σε διάρκεια μηνών άδειασε η Ισπανία από τους Moriscos."

Η διαδικασία της Ιεράς Εξέτασης είχε διάφορα στάδια μεταξύ αυτών και ο
δημόσιος εξευτελισμός.

Οι Προτεστάντες

Οι πρώτες δίκες εναντίον Λουθηρανικών ομάδων έλαβαν χώρα μεταξύ του 1558 και του 1562 κατά την έναρξη της βασιλείας του Φιλίππου Β΄, εναντίον δύο Προτεσταντικών κοινοτήτων στις πόλεις Valladolid  και Σεβίλλη που αριθμούσαν συνολικά περίπου 120 μέλη. Οι δίκες αυτές σηματοδότησαν μια αξιοσημείωτη εντατικοποίηση των δραστηριοτήτων της Ιεράς Εξέτασης. Ένας αριθμός από "Πράξεις Πίστης" (auto-de Fe) έλαβαν χώρα σε μερικές από τις οποίες προέδρευαν τα μέλη της βασιλικής οικογένειας και από αυτές τελικά πραγματοποιήθηκαν περίπου 100 εκτελέσεις.

"Πράξη Πίστης" Auto-da-fe στην πλατεία Mayor της Μαδρίτης 1680. 

Η λογοκρισία

Ως μία εκδήλωση της Αντιμεταρρύθμισης, η ισπανική Ιερά Εξέταση εργάστηκε ενεργά για την παρεμπόδιση της διάδοσης αιρετικών ιδεών στην Ισπανία με την παραγωγή καταλόγων "Indices" των απαγορευμένων βιβλίων. Τέτοιοι οι κατάλογοι απαγορευμένων βιβλίων ήταν ήδη γνωστοί στην Ευρώπη μια δεκαετία πριν η Ιερά Εξέταση δημοσιεύσει τον πρώτο. Ο πρώτος κατάλογος που δημοσιεύθηκε στην Ισπανία το 1551 ήταν, στην πραγματικότητα, μια ανατύπωση του Καταλόγου δημοσιεύθηκε από το Πανεπιστήμιο της Λουβέν το 1550, με ένα προσάρτημα που αναφερόταν σε βιβλία γραμμένα στην ισπανική γλώσσα. Μεταγενέστερα Ευρετήρια δημοσιεύθηκαν το 1559, 1583, 1612, 1632, και 1640. 

Οι Κατάλογοι αυτοί περιλαμβάνονται έναν τεράστιο αριθμό βιβλίων όλων των τύπων, αν και δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή σε θρησκευτικά έργα, και κυρίως, σε λαϊκές μεταφράσεις της Αγίας Γραφής. Στους Καταλόγους αυτούς μπορεί να βρει κάποιος πολλά από τα σπουδαιότερα έργα της ισπανικής λογοτεχνίας. Επίσης, αρκετοί εκκλησιαστικοί συγγραφείς που θεωρούνται σήμερα άγιοι από την Καθολική Εκκλησία είδαν τα έργα τους εμφανίζονται στους Καταλόγους. 

Αρχικά, αυτό μπορεί να φαίνεται απίστευτο ή ακόμη και παράλογο - πώς ήταν δυνατόν κάποιοι Ισπανοί συγγραφείς να θεωρούνται από τους πλέον καταξιωμένους και παράλληλα τα κείμενά τους να απαγορεύονται από την Ιερά Εξέταση και να εγγράφονται στους Καταλόγους με τα απαγορευμένα βιβλία; Η απάντηση βρίσκεται στη διαδικασία έκδοσης ενός βιβλίο καθώς και της λογοκρισίας στη νεότερη Ισπανία. Τα βιβλία στην πρώιμη φάση της σύγχρονης ισπανικής ιστορίας έπρεπε να πάρουν άδεια πριν την έκδοσή τους και στην συνέχεια έγκριση (η οποία θα μπορούσε να περιλαμβάνει και τροποποιήσεις στο περιεχόμενο του βιβλίου)  από δύο αρχές, τόσο την κοσμική όσο και τη θρησκευτική. Ωστόσο, παρά την αρχική έγκριση και δημοσίευση το κείμενο που κυκλοφορούσε αντιμετώπιζε τον κίνδυνο της εκ των υστέρων λογοκρισίας στην περίπτωση που υπήρχε καταγγελία στην Ιερά Εξέταση - μερικές φορές μάλιστα αυτό μπορούσε να συμβεί δεκαετίες αργότερα. Ομοίως, καθώς η Καθολική θεολογία εξελισσόταν, ένα απαγορευμένο κείμενο μπορεί να αφαιρούνταν από τον Κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων. 

Αν και θεωρητικά οι Κατάλογοι αυτοί επέβαλλαν τεράστιους περιορισμούς στη διάδοση του πολιτισμού στην Ισπανία, μερικοί ιστορικοί, όπως ο Henry Kamen, υποστηρίζουν ότι αυστηρός έλεγχος ήταν αδύνατο να εφαρμοστεί στην πράξη και ότι στην πραγματικότητα υπήρχε πολύ περισσότερη ελευθερία σε αυτό το θέμα από ό,τι συχνά πιστεύεται. Και ο Irving Leonard οριστικά απέδειξε ότι, παρά τις επανειλημμένες βασιλικές απαγορεύσεις, ιπποτικά μυθιστορήματα γεμάτα ειδύλλια, όπως το Amadis της Γαλατίας, βρήκαν τον δρόμο τους προς τον Νέο Κόσμο, όπου και διαδόθηκαν με τις ευλογίες της Ιεράς Εξέτασης. Επιπλέον, με την έλευση του Διαφωτισμού κατά τον 18ο αιώνα, αυξήθηκε ο αριθμός των χορηγούμενων αδειών στο να κατέχει και να διαβάζει κάποιος απαγορευμένα βιβλία.

Ο Διαφωτισμός

Η άφιξη του Διαφωτισμού στην Ισπανία επιβράδυνε τη δραστηριότητα της Ιεράς Εξέτασης. Στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα, 111 άτομα καταδικάστηκαν πυρά, και άλλα 117 στο να καεί στην πυρά το ομοίωμά τους (συνήθης πρακτική γι αυτούς που δικάζονταν ερήμην), τα περισσότερα από αυτά με την κατηγορία ότι ήταν κρυπτο-Ιουδαίοι. Στην εποχή του Φιλίππου του 5ου, ιδρυτή της δυναστείας των Βουρβόνων, πραγματοποιήθηκαν 125 Πράξεις Πίστης, ενώ στη διάρκεια της βασιλείας του Καρόλου του 3ου και του Καρόλου του 4ου μόνο 44.

Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, οι σκοποί της Ιεράς Εξέτασης άλλαξαν, οι ιδέες πλέον του Διαφωτισμού ήταν η μεγαλύτερη απειλή και έπρεπε να πολεμηθούν. Οι κύριοι εκπρόσωποι του ισπανικού Διαφωτισμού ήταν υπέρ της κατάργησης της Ιεράς Εξέτασης για το λόγο αυτό και πολλοί συνελήφθησαν από το "Ιερό Γραφείο", το διοικητικό όργανο της Ιεράς Εξέτασης, μεταξύ αυτών και ο Pablo de Olavide το 1776, ο Tomás de Iriarte y Oropesa επίσης καταγγέλθηκε το 1786 στην Ιερά Εξέταση για την αγάπη του στου Γάλλους φιλοσόφους.

Στο νέο της ρόλο, η Ιερά Εξέταση προσπάθησε να παίξει έναν ρόλο λογοκρίνοντας βιβλία που επρόκειτο να εκδοθούν, ωστόσο ο βασιλιάς Κάρολος ο 3ος είχε θεσπισμένη κρατική υπηρεσία λογοκρισίας που υπαγόταν στο Συμβούλιο της Καστίλης, το οποίο σε πολλές περιπτώσεις εμφανιζόταν πιο φιλελεύθερο έναντι της πιο αδιάλλακτης θέσης της Ιεράς Εξέτασης δίνοντας άδεια εκδόσεως σε βιβλία που η Ιερά Εξέταση είχε απαγορεύσει. Εφόσον η Ιερά Εξέταση ήταν η ίδια ένας κρατικός βραχίονας, που λειτουργούσε μέσα στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Καστίλλης, παρά ένας εκκλησιαστικός οργανισμός συνήθως η πολιτική διαδικασία λογοκρισίας υπερίσχυε. Η απώλεια της επιρροής της επίσης μπορεί να εξηγηθεί και από το γεγονός ότι η πλειοψηφία των ξένων κείμενων, εκπροσώπων του Διαφωτισμού, εισήλθαν στην Ιβηρική χερσόνησο από εξέχοντα μέλη της αριστοκρατίας ή κυβερνητικούς αξιωματούχους, στους οποίους ήταν είναι πολύ δύσκολο να παρέμβει η Ιερά Εξέταση. Έτσι, για παράδειγμα, η Εγκυκλοπαίδεια του Ντιντερό εισήλθε στην Ισπανία, χάρη στην ειδική άδεια που χορηγήθηκε από τον ίδιο το βασιλιά.

Ανασύσταση και κατάργηση

Ωστόσο, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, το Συμβούλιο της Καστίλλης, φοβούμενο ότι οι επαναστατικές ιδέες θα διαπεράσουν τα σύνορα της Ισπανίας, αποφάσισε να επανενεργοποιήσει την Ιερά Εξέταση, στην οποία χρεώνεται πλέον η αποστολή για διώξεις γαλλικών έργων. Σε διάταγμα της Ιεράς Εξέτασης του Δεκέμβρη του 1789, ημερομηνία που έλαβε την πλήρη έγκριση του Καρόλου του Δ΄, διαβάζουμε ότι:

Έχοντας πληροφορηθεί ότι διάφορα βιβλία έχουν διασπαρεί και προωθηθεί σε αυτά τα βασίλεια ... τα οποία, χωρίς να είμαστε ευχαριστημένοι, περιέχουν αφηγήσεις που παρωθούν σε στάση και αναταραχή...  και φαίνεται να αποτελούν θεωρητικό και πρακτικό κώδικα ανεξαρτησίας από τις νόμιμες εξουσίες .... καταστρέφοντας με αυτό τον τρόπο κάθε έννοια πολιτικής και κοινωνική τάξης...  για το λόγο αυτό η ανάγνωση των τριάντα και εννέα γαλλικών έργων απαγορεύεται, με την επιβολή προστίμου .."

Η Ιερά Εξέταση για πρώτη φορά καταργήθηκε κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του Ναπολέοντα και της βασιλείας του Ιωσήφ Βοναπάρτη (1808-1812). Στα 1813, οι φιλελεύθεροι βουλευτές του Cortes του Κάντιθ εισηγούνται επίσης την κατάργησή της. Αλλά η Ιερά Εξέταση ανασυστάθηκε όταν ο Φερδινάνδος ο 7ος ανέκτησε το θρόνο, την 1η Ιουλίου 1814. Ο Χουάν Αντόνιο Llorente,  ο οποίος διετέλεσε γενικός γραμματέας της Ιεράς Εξέτασης το 1789, αφού μεταστράφηκε και έγινε "Βοναπαρτιστής" δημοσίευσε, με βάση την προνομιακή πρόσβαση του στα αρχεία της, μια κριτική ιστορία για το θεσμό αυτό το 1817, από τη Γαλλία, τόπο εξορίας του.

Πιθανώς, σαν αποτέλεσμα των επικρίσεων του Llorente, η Ιερά Εξέταση για άλλη μια φορά καταργήθηκε προσωρινά κατά τη διάρκεια ενός Φιλελεύθερου διαλείμματος τριών ετών, που έμεινε γνωστό ως "Φιλελεύθερη Τριετία" (1820-1823), αλλά και πάλι το παλιό σύστημα δεν είχε ακόμα πει την τελευταία του κουβέντα. Αργότερα, κατά την περίοδο που έγινε γνωστή ως "δυσοίωνη δεκαετία", η Ιερά Εξέταση δεν είχε επίσημα αποκατασταθεί, αν και, εκ των πραγμάτων, επέστρεψε στο πλαίσιο της λεγόμενης Συνόδου των Συναντήσεων της Πίστης, και έγινε ανεκτή στις επισκοπές που ανήκαν στο Βασιλιά Φερδινάνδο. 

Στις 26 Ιουλίου 1826 η Σύνοδος των «Συναντήσεων της Πίστεως" καταδίκασε και εκτέλεσε το δάσκαλο Cayetano Ripoll, ο οποίος υπήρξε το ατυχές τελευταίο πρόσωπο που θα εκτελεστεί από την Ιερά Εξέταση. Την ημέρα εκείνη, ο Ripoll απαγχονίστηκε στη Βαλένθια, για το γεγονός ότι δίδασκε τις  αρχές του θεϊσμού. Η εκτέλεση έλαβε χώρα τη στιγμή που σε πανευρωπαϊκό επίπεδο ξεσπούσε σκάνδαλο σχετικά με τις δεσποτικές συμπεριφορές και τον απολυταρχισμό που εξακολουθούν να επικρατούν σε Ισπανία.

Η Μαρία Χριστίνα των Δυο Σικελιών

Τελικά, στις 15 Ιούλη του 1834, η ισπανική Ιερά Εξέταση καταργήθηκε οριστικά με βασιλικό διάταγμα που υπέγραψε η αντιβασιλέας Μαρία Χριστίνα των Δύο Σικελιών, η φιλελεύθερη χήρα του Φερδινάνδου του 7ου, κατά τη διάρκεια της επιτροπείας της ανήλικης κόρης της Βασίλισσας  Ισαβέλλας ΙΙ και με την έγκριση του Προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου Φρανσίσκο Martínez de la Rosa. (Είναι πιθανό ότι κάτι παρόμοιο με την Ιερά Εξέταση ίσχυσε από το 1833 έως 1839 κατά τη διάρκεια του Πρώτου Καρλικού Πολέμου, στις περιοχές που επικράτησαν οι Καρλικοί, δεδομένου ότι ένα από τα μέτρα της κυβέρνησης που εξαίρει ο Conde de Molina Carlos Maria Isidro de Borbon ήταν η εκ νέου εφαρμογή της Ιεράς Εξέτασης για την προστασία της Εκκλησίας). Κατά τη διάρκεια των Καρλικών πολέμων ήταν οι συντηρητικοί που πολέμησαν τους φιλελεύθερους, οι οποίοι με τη σειρά τους ήθελαν να μειώσουν και τη δύναμη της Εκκλησίας, μεταξύ των άλλων μεταρρυθμίσεων που επιθυμούσαν για την απελευθέρωση της οικονομίας.

Σκηνή Auto da fe  από την όπερα του Τζουζέπε Βέρντι, Δόν Κάρλος.

• Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα
• Ο Χουάν Αντόνιο Llorente, Historia de la Crítica Inquisición en España
• Wikipedia